Шпинель ме не лағыл ма?

16-17 ғасырларға дейін кез-келген дерлік мөлдір және ашық қызыл тас лағыл болып саналып келді. Шындығында, «лағыл» латын тілінен аударғанда «қызыл» дегенді білдіреді, ал орыс тілінде лағылды лала, яхонт, карбункул, сардиса деп те атады. Химия және минералогия ғылымдары дамығаннан кейін ғана ғалымдар бұл әдемі қызыл тастардың құрамы мен құрылымы өзгеше екенін түсініп, әртүрлі тастар ретінде ажырата бастады. Осылай, патша қазыналарындағы көптеген бағалы лағылдар анар, турмалин және бериллге айналды.

Алайда, ең әдемі жарқыраған тастардың көбі шпинель болып шықты. Тас өз атауын кристалдарының өткір ұштарына байланысты латынның spinella («тікен») сөзінен алады. Бірақ оның өңделіп қырланған түрін лағылдан ажырату алғаш рет қуатты микроскоптар пайда болған кезде ғана мүмкін болды. Бұл тастардың құрылымындағы айырмашылықты көзбен ажырату мүмкін емес. Тіпті, Ұлыбритания тәжін көмкеріп тұрған «Қара ханзада лағылы» деп аталатын Еуропа тарихындағы ең әйгілі лағылдың да шпинель екені анықталды. «Әмір Темірдің лағылы» деп аталатын танымалдылығы жер жарған әрі ұзақ уақыт Тимуридтерге тиісілі болып келген лағыл да шпинель болып шықты. 

Мистикаға толы замартас

Замартас – берилдің жасыл мөлдір түрі, ең бағалысы. 1790 жылға дейін замартас арзан бериллдерге ешқандай қатысы жоқ тастың жеке түрі болып саналды. Француз химигі Луи Вокелен бұл екі тастың химиялық құрамы бірдей екенін дәлелдегеннен кейін де, тағы жүз жыл бойы,жалпы жұртшылықты айтпағанда, зергерлер де мұны мойындаудан үзілді-кесілді бас тартты. Себебі, әу бастан табиғат мінсіз жаратқан мыңдаған жылдар бойы нұрланып жарқыраған мөлдір замартас тастардың ең қымбаты болып саналды: тіпті, жаcыл сәуле шашып, от секілді жарқырауына қол жеткізу үшін аздап егеу ғана жеткілікті. Замартас мистицизмге, құпияға және аңыздарға толы еді – тіпті вавилон патшалары оны рухтарды басқару үшін пайдаланған, ал інжілді дәріптеген діни қызметкерлер көкпен байланыс белгісі ретінде асатаяқтарында ала жүрген.

Параиба

Турмалиндер – жылтыр, әрі көбінесе мөлдір келетін тастар. Ертеректе бұл тастар көбінесе Үндістанда өндірілген. Бұл – лағылдан ешкім ажырата білмеген қызыл турмалиндер еді. Екеуі де «лал» деген бір сөзбен аталған. Қазіргі заманның ғылыми жаңалықтары турмалиндерді тастың жеке түрі ретінде анықтауға ықпал етті; турмалиндердің арасында ұсқынсыз күңгірт түстілері, мысалы, сарғыш марганецті немесе темір секілді қара-қоңыр турмалиндер бар екені белгілі болды. Осылайша, турмалин жартылай асыл тастар санатына кірді, дегенмен кей ірі әрі жарқыраған түрлері – әдетте қызыл түсті – өте жоғары бағалануы мүмкін еді.

«Параиба» турмалинінің пайда болуымен бәрі өзгерді.

Бұл салыстырмалы түрде жақында, 20 ғасырдың 80-жылдарының аяғында орын алды. Бразилияның Параиба штатында тыныш лагунадағы күнге малынған мұхит суының түсін еске түсіретін жасыл-көк түсті, құрамында мыс бар бірегей турмалиндердің кен орны табылды. Тастың әдемі және ерекше болғаны соншалық, бірнеше жыл ішінде оның бағасы ең қымбат тастарды басып озды. Бразилиялық кен орнының кішігірім болуы сұраныстың күрт артуына себеп болды, тастардың барлығына жетпейтіндігі анық еді. Күткендей, Бразилиядағы кен орыны көп ұзамай таусылды. Африкада, Нигерия мен Мозамбикте турмалиндердің табылуы жағдайды біршама жеңілдетті, табылған тастар құрамында да мыс бар еді және Параибаға ұқсас келді.

Жақұт

Мыңжылдық жолы бар асыл тас жақұттың да тарихы күрделі.  Ежелгі еврей, грек және римдіктер жазбаларында жақұт деп, білместіктен лазуритті тастардың ең кереметі деп сипаттаған. Лазурит – біз көне әдебиеттерде көп кездестіретін патша, император, сиқыршы және діни қызметкерлердің ерекше көк тасы еді. Бұны  қанық түске қол жеткізу үшін жақұттарды ұнтақтап бояуға араластырған деген жазбалардан ақ түсінеміз. Сапфирді бұлай ұнтақтау мүмкін емес, оңай кете қоймайтын көк түсті реңді лазурит қана бере алады. Алайда, жақұт («сапфир»,«көк тас») деген атауды берген ежелгі парсылар жақұттың өзін меңзегенге ұқсайды – Индияда өндірілген, көк түсті берік минерал.

Әдетте сапфирдің жылтырлығы мен мөлдірлігін ерекшелеу үшін өңдеп қырлайды. Шығыс мәдениетінде сапфирге даналық сөздер немесе сиқырлы белгілерді ою дәстүрі болды – тас адамға рухани күш береді деп есептелді. Көптеген мәдениеттерде жақұттың терең қою көк түсі құдайдың даналығы, білімі, ерік-жігері және ақыл-ойымен байланысты болды.

Бірақ минералогияның дамуы өзіндік түзетулер енгізді – бүгінгі күні зергерлер қызыл корундтардан басқа (оларды лағыл деп атайды) кез келген корундты сапфир деп атайды. Сары, жасыл және тіпті мөлдір жақұттар да бар. Бұл, әрине, адамды аздап шатастырады, өйткені «жақұт түсті» дегенде әлі де болса жарық қою көк түс меңзеледі.