Кейде көркем фильмдер мен фантастикалық шығармаларда бас кейіпкер неше түрлі шытырман оқиғаға тап болып жатады. Бұл «Доктор Живагоны» Пауло Коэльоның «Алхимигімен» біріктіріп, кейіпкерді ұзақ әрі бұлыңғыр сапарға аттандырғанмен тең. Бұлай айтуыма Қонаевтың өмір жолы себеп. Ол да сырт көзге дәл осындай әсер қалдырады. Алматыдан шыққан қарапайым кен инженері ХХ ғасырдың барлық аумалы-төкпелі кезеңдерін, оның қитұрқы саяси ойындары мен қауіп-қатерлерін бастан өткерді. Тағдыр оған әртүрлі ортадан шыққан адамдарды жолықтырып, оның өмірі арқылы Қазақстан тарихын, елдің маңдайына жұлдыз болып біткен ұл-қыздарын танытуға себепші болды. Қонаевтың ғұмырнамасын парақтап отырып ол өмір сүрген қалалар мен елді мекендер, жер қойнауы мен индустрияландыру тарихы туралы да біраз жайтты білуге болады.

Бұл жерде жазмыштың кітабы секілді Қонаевтың өмір жолында ол тек естіп, оқып көрген талай тарихи тау тұлғалар кездейсоқ та жолығып жатты. «Іздеген жетер мұратқа» дегендей, Қонаевтың да жолы әрдайым ірі кездесулерге толы болды. Ол бала кезінде Гурдэ көшесінен өткен сайын сол маңдағы Троцкийдің үйінен оны көріп қалармын деп үміттенетін. Ақыры оны мүлде күтпеген жерден – қала сыртындағы таулы шатқалда, болашақта «Медеу» мұз айдыны бой көтеретін мекенде кездестірді.

Қонаевтың тағдыры алпыс жылдан кейін де күрт өзгеріп, кеңес билігі мен Горбачевтің қаһарына ілікті. Оған баспасөзбен сөйлесуге және достарымен араласуға тыйым салынды. Алайда бір айырмашылық бар, Алматыға наразы болған Троцкийдікінен өзгеше, Қонаев бұл қаладан ешқашан алыстамады. Ол осы жерде дүниеге келді, өмірінің көп бөлігін осында өткізді, қалаға көп еңбек сіңірді. Брежнев естеліктерінде оны «қоңыр мінезді, ашық-жарқын, абыройлы адам» деп атап, Қазақстанда халықтың оны әрдайым «Димаш Ахметұлы» деп атайтынын жазған. Қазақша көпшілік оған «Димеке» деп құрметпен қараған. Сол уақыттан бастап сирек кездесетін бұл ат кең таралып, қазір Абай немесе Абылай секілді танымал есімге айналды.

Дінмұхамедтің әкесі Меңліахмет 14 жасында танымал алматылық татар саудагері Исхақ Ғабдулвалиевтің шаруашылығына жұмысқа орналасады, уақыт өте келе сауда істерінде Ғабдулвалиевке көмекші болады. Ғабдулвалиев – Қазан губерниясынан шыққан кедей шаруаның ұлы, діни білімнен өзге білімі болмаған. Бірақ Ресей империясының әр түкпірінде – Мәскеуден бастап Ыстамбұлға дейін дүкендер ашып, ауқатты кәсіпкерге айналған жан. Оның Верныйдағы (қазіргі Алматы) ең сәнді дүкенін қала сәулетшісі Поль Гурдэ салған. Дәл осы ғимаратта, кейін «Қызыл таң» деп аталған дүкенде Қонаевтың әкесі еңбек етті. Бірақ 1917 жылғы революция бәрін түбегейлі өзгертіп жіберді.

Ғабдулвалиев тек кәсіпкер ғана емес, жәдидтік білім жүйесін жақтаған ағартушы да болған. Медреселерде жаңа оқыту әдістерін енгізіп, зайырлы пәндерді үйретуді, әйелдердің білім алу құқығы мен еуропалық стандарттарға сай сыныптарды жасақтауды қолдаған. Осы себепті өзі жоғары білім алмаса да, Меңліахмет барлық балаларының, соның ішінде қыздарының да үздік жоғары оқу орындарында білім алуын талап етті. Нәтижесінде Қонаев әулетінің екі ұлы Қазақ КСР Ғылым академиясының президенті атанды, ал қыздары микробиология мен медицина саласында белді ғалым болып шықты.

1939 жылы Қонаев Балқаш көлі маңындағы Қоңырат кенішінде төрт жылға жуық еңбек етіп, Алматыға алғашқы еңбек демалысына оралады. Сол демалысты Шымкентте тұратын досы Масуд Бақаевпен бірге өткізбек болады. Бақаевқа хат жазып шақырғанымен, досы келе алмайтынын айтып, қысқа жауап қайырады. Бірақ дәл сол конверт ішінде тағы бір хат болады. Ол Бақаева ханымның Алматыдағы құрбысына жолдаған хаты еді. Қонаев бұл хатты жеткізу үшін Фурманов көшесіндегі 125-үйге барған кезде, өмірлік серігі Зухраны кезіктіреді. 

Зухра Шәріпқызы – Атбасардың танымал саудагері Шәріп Ялымовтың қызы. Зухра Шәріпқызының тағдыры Күлшеқыз ертегісіне ұқсайтын. Бірақ жас кен инженерімен тұрмыс құру ханзадаға үйлену емес, қиын да қарапайым өмірдің бастауы еді. Ол 13 жасында өгей шешесінің зәбірінен Алматыға, ағасы Ғарифтің қолына көшіп келген. Осылайша Қонаев хатты жеткіземін деп жүріп, өз махаббатын жолықтырады. Екінші рет Балқаштан келгенінде ол сүйіктісіне ұсыныс жасап, Зухра келісімін берген екен. 

Зухра Шәріпқызының мейірімділігі мен қонақжайлығы баршаға мәлім. Соғыс жылдарында ол Алматыдағы шағын пәтерінде Қонаевтың ата-анасын ғана емес, оның бауырларының біршамасына қамқор болған. Ал оның үй шаруасына икемі мен бармағынан бал тамған аспаз екенін сол үйден дәм ауыз тиген қонақтардың барлығы дерлік ұмытпай айтып жүретін.

Некесі қиылғаннан кейін ерлі-зайыптылар Риддерге қоныс аударды. Бұл суық әрі сұп-сұр қалада Зухра Шәріпқызы мал ұстап, бақша егіп, тұрмысын түзейді. Бірақ ең қызығы, ол өмір бойы отбасының есеп-қисабын жүргізіп, табысы мен шығынын, әрбір ірі сатып алуды мұқият тіркеп отырған. 1986 жылдан кейін олардың мүліктік жағдайы мен кірістері тексеріле бастағанда, бұл дағдылары олардың өмірін әлдеқайда жеңілдеткен. 

Қонаев 1933 жылы Свердловскіде тәжірибеден өтіп жүргенде, сол кездегі танымал экскурсиялардың бірі патша отбасын атқан Ипатьевтің үйіне барғанын еске алатын. Ол кезде қабырғаларда оқ іздері мен қан дақтары әлі де байқалатын. Сол қанды қырғынды ұйымдастырушылардың бірі, Урал әскери комиссары Филипп Голощекин кейін Қазақстан өлкелік комитетінің бірінші хатшысы болады. Дәл сол Голощекиннің мүлікті тәркілеу мен ұжымдастыру саясаты кесірінен миллиондаған қазақ қырылып қалған еді. Қазақстанға келгенде комиссар Николай II-ге тиесілі қызыл ағаштан жасалып, барқыт пен атласпен әрленіп, жезбен көмкерілген сәнді бельгиялық вагонды өз пайдасына жаратқысы келеді. Голощекин тұтқындалғаннан кейін бұл вагон Қазақстанда қалып, Қонаев Совнарком төрағасының орынбасары болып тұрған шақта қызметтік көлік ретінде қолданылады. Алайда бірде Қонаев Зухра Шәріпқызымен бірге Мәскеуге аттанған сапарында әлгі вагон дала төсінде өртке оранып, жолаушыларын опат қыла жаздаған болатын.

Зухра Шәріпқызы тұрмысқа шыққаннан кейін ресми жұмыс істеген жоқ. Ол отбасылық шаруашылықпен айналысып, жұбайының ата-анасына қамқор болды, Қонаев әулетінің туыстары мен қонақтарын күтіп-бағып отырды. Сонымен қатар ол қазақ және әлем әдебиетін зор ынтамен оқып, тіпті шет тілдерін меңгеруге уақыт табуға тырысатын. Бұл күйеуінің үнемі іссапарда жүргеніне қарамастан, бәріне үлгерудің тамаша өнегесі еді.

Ерлі-зайыптылардың балалары болмады. Мұндай жағдайда «Құдай бермеді» деп айтылатын. Бірақ Қонаевтың өзгенің балаларын айрықша жақсы көретіні бәріне аян еді. Ол жиендерін асыр салып ойнатып, олардың тәрбиесі мен білім алуына, болашақ мамандығын таңдауға тікелей атсалысатын. Ал Зухра Шәріпқызы бар аналық мейірімін Димаш Ахметұлына арнағандай еді – оны баладай әлпештеп, қамқор болғандай.

Зухра Шәріпқызы да балаларды ерекше жақсы көрді. Көршілерінің айтуынша, ол көршісінің кенже ұлын өз баласындай көрген. Баланы бірде бассейнге, бірде мұз айдынына, кейде тіпті орманға саңырауқұлақ теруге ертіп баратын.

Қонаевтар көршілерін ескі таныстықпен таңдады деседі. Төлебаев көшесіндегі жаңа «Қонаев үйіндегі» көрші пәтерге бұрынғы көршілері – Ұлы Отан соғысының ардагері, Сауда министрі Сұлтан Жиенбаевтың отбасын орналастырды. Сол кезеңдегі партиялық және әкімшілік номенклатурада бұдан да жоғары дәрежедегі тұлғалар болған, мысалы, Министрлер Кеңесінің төрағасы Байкен Әшімов өз отбасымен басқа кіреберіске жайғасқан.

Ресми түрде Қонаевтарға ескі көршілермен жаңа жерде де бірге тұру ыңғайлы әрі үйреншікті болған. Дегенмен кейбіреулер мұны Зухра Шәріпқызының Жиенбаевтың жары Нурания Адельшинамен жақын достығымен байланыстырды: екеуі де татар, екеуі де Солтүстік Қазақстаннан, екеуі де жастайынан жетім қалған. Нурания Жиенбаева айтқандай, жастары жақын болса да, Зухра Шәріпқызы оны туған сіңлісіндей қамқорлығына алып, барлық шараларға бірге апарып, киім-кешегімен бөлісіп, тамақтандырып жүретін. Оның ұлдарымен туғанындай ойнайтын. Бірнеше күн жүздеспесе, Қонаевтың өзі қоңырау шалып: «Нұрия Герейқызы, Зухра сізді сағынып қалды», – деп іздеу салып отыратын.

Қонаевтың өмір жолында жарқын тұлғалар көптеп кездесті және олардың барлығы бірдей үйге мейман болып келген жоқ. Шалғайдағы кен орындары мен шахталарда да тағдыр тоғыстырған кездер көп. Бірде оған Риддер кенішіне Қазақстан Компартиясы ОК-нің екінші хатшысы Жұмабай Шаяхметов келіп, жақын танысыпты. 1946 жылы Шаяхметов Қазақ КСР Орталық Комитетінің бірінші хатшысы лауазымына келген тұңғыш этникалық қазақ атанды. Кейін бұл қызметке Қонаев та тағайындалып, 1970 жылдары Қарағандыға барған сапары кезінде жұлдызы жанды. Тағы бірде мәртебелі мейман Мұхтар Әуезов Риддерде Қонаевқа тосыннан кез болған. Қонаев жазушымен мектеп кезінен таныс болмаса да, оның шығармаларын жақсы білетін.

1960 жылы Қонаевтың АҚШ-қа тарихи сапармен барғаны естеріңізде болар? Сол кезде Америкада мәдениет қайраткерлері делегациясының құрамында болған Әуезовпен қайта жолығады. Сол себепті де болар, АҚШ-та таралатын жалғыз кеңестік ағылшын тілді басылым USSR журналы 1960 жылдың қаңтар айында Қонаевпен сұхбатпен қатар, Әуезовтің «Абай жолы» романынан үзінділер жариялады. 

Бір жылдан соң Мұхтар Әуезов өмірден өтіп, оның есімі Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрына беріледі. 20 жыл өткенде театр жаңа ғимаратқа көшіп, сәулет ескерткіштері қатарына енгізіледі. «Медеу» мұз айдыны, «Шымбұлақ» тау-шаңғы курорты, Ленин сарайы, «Қазақстан» қонақ үйі, Көк базар мен «Арасан» сауықтыру кешені де Қонаевтың бастамасымен салынып, қаржыландыру мәселесін одақтық билік алдында өзі көтерген. Кейін Нұрсұлтан Назарбаев бұл нысандарды қалаға артық санап, олардың құрылысына жұмсалған қаражатты орынсыз шығын деп сынға алған. Алайда кейін дәл өзі жаңа елорда – Астананы салуға білек сыбана кірісті.

1950-ші жылдары Әуезовтер мен Қонаевтар құда-жекжат болды – Қонаевтың туған інісі, белгілі металлург-ғалым Асқар Меңліахметұлы Мұхтар Әуезовтің қызы Ләйлаға үйленді. Олардың екінші ұлы Диарға қойылған есім қазақ тарихындағы алғашқы «портмантоның» бірі, яғни Дінмұхамед пен Мұхтардың (ДИнмұхамед + МұхтАР) есімдерінің қосындысы еді.

Бұл отбасы металдың ғана емес, тағдырлардың да үйлесімін жақсы білетін. Қонаевтың үлкен әпкесі Әмина Алматының алғашқы кеңестік басшысы, Алматы уездік партия комитетінің тарихтағы ең жас хатшысы Айтжан Түркебаевқа тұрмысқа шыққан. Ол 1937 жылы қаныпезерлердің қолынан қаза тапты. Жас Қонаев сол үйде тұрып, кейін дәл сол жерде отбасын құрды. Ал екінші әпкесі Маймуна атақты металлург, болашақ жергілікті өнеркәсіп бойынша халық комиссары (КСРО кезінде Қазақстанның өнеркәсіп министрі) Камал Қадыржановтың жары атанды. 1930-шы жылдары Қонаев Балқаштың мыс кенішінде инженер болып жұмыс істесе, Қадыржанов Балқаш тау-металлургия комбинатын басқарды.

Қонаевтың өзі жазғандай, тау-кен инженері болуға мектеп қабырғасында жүргенде-ақ шешім қабылдаған. Ол кезде бұл мамандық қазақтар арасында сирек кездесетін. Оны осы жолға бағыттаған адам Петербордағы Императорлық жол қатынасы инженерлері институтының түлегі Мұхамеджан Тынышбаев еді. Бірақ Тынышбаев алғашқы қазақ теміржол инженері ғана емес, сонымен қатар тарихшы, Мемлекеттік думаның депутаты және Түркістан автономиясының алғашқы премьер-министрі болған. Бәлкім, оның табысты саяси мансабы да жас Қонаевқа белгілі бір дәрежеде әсер еткен болар.

Алашорда қайраткері Тынышбаев 1937 жылы «халық жауы» ретінде тұтқындалып, атылады. Тағдырдың жазуымен, Қонаевтың өмірі де дәл осы Тынышбаевтың құрметіне ашылған ескерткіштің салтанатты ашылуы өтетін сапарда аяқталды. Жасы келіп, денсаулығы сыр бергеніне қарамастан, бұл сапардан бас тартқысы келмеді. Оны райынан қайтармақ болғандарға: «Егер мен бармасам, кім барады?» – деген еді.

Кеңес дәуірінде Қонаевтың ресми баяндамаларынан Қазақстанның кей өңірлеріндегі «кезбе молдалар» туралы шағымдарды немесе республикада діни жоралғылардың бәсеңдемей тұрғаны жайлы ескертулерді естуге болатын. Алайда уақыт өте келе Қонаевтың руханиятқа деген қызығушылығы арта түсті. Мұның таңғаларлық ештеңесі жоқ еді, себебі Қонаевтың әкесі өмір бойы намаз оқыған, ал атасы Жұмабай Қонайұлы екі мәрте Меккеге қажылыққа барған.

Зухра Шәріпқызының атасы да қажы болған, ал өзі араб тілін үйреніп, сапарлары кезінде Құран сатып алып жүретін. Жақындарының айтуынша, ол таң сәріден оянып, Қонаевтың әкесіне таңғы намаз үшін жылы су дайындап беретін. Қонаев бірде: «Мен бір күні мынадай қорытындыға келдім: менің Зухрам – өте иманды жан», – деген еді. Өмірінің соңғы жылдарында, жары төсек тартып жатып қалған кезде, Қонаев үнемі оның жанынан табылды. Өзге адамдарды артық мазаламауға тырысып, Зухра Шәріпқызымен оңашада уақыт өткізетін. Ол соңғы күндеріндегі бір оқиғаны ерекше еске алатын: қайтыс боларынан бір апта бұрын жары оның қолын жүрегіне басып, күбірлеп: «Егер бірнәрсе сұрасам, көңіліңе алмайсың ба?» – деп сұрапты. Зухра Шәріпқызы одан қасиетті жерлерді аралап, өз рухына дұға бағыштауды сұраған екен.

Зухра Шәріпқызы дүниеден озған соң, қазақтың дәстүріне сай, Қонаевтың қолына Диар жиені келіп тұрған. Өмірінің соңғы жылдары ол Диармен бірге ел ішіндегі һәм шетелдегі қасиетті орындарға жиі сапар шекті. Олар Түркияға да барып, ондағы мешіттер мен музейлерді аралап, Жалаладдин Румидің кесенесіне зиярат жасап, Қадирия сопылық орденінің шейхы Қошанмен жүздескен.

Қонаевты жақындары «Крошкасы» (жарын еркелетіп солай атайтын) Зухра Шәріпқызымен бірге жерледі. Біраз уақыттан кейін адамдар олардың қабірінің маңында жайқалып өскен ағаштың бұтағына түрлі-түсті шүберектер байлай бастады. Бұл әулиелердің басында жасалатын көне дәстүр еді. Бірақ мұндай «салт-жоралғы» я «құрмет» біреулерге ұнамай, сол бұтақты кесіп тастады.

Қонаевтар әулетінің шежіресінде оның арғы атасы Азнабай туралы бір очерк бар. Ол бір себеппен туғандарымен ат құйрығын кесісіп, бақытын алыстан іздеп кетеді. Көп ұзамай ол дүниеден өткен соң, жергілікті халық оның ұлы Қонайға қырын қарап, ақыры туған жерінен аластайды. Сөйтіп, Қонай әкесінің қазасынан кейін баласын жетелеп, әйелі мен қызын тастап, жақын туыстарына бет алады. Бірақ жолда Құдайға мінәжат етіп отырған сәтте, опасыздықпен біреулер өлтіріп кетеді.

Осы оқиғаны еске алғанда, Қонаевтың тағдыры да ата-бабаларының сүргінге толы өмір жолын қайталайтындай көрінеді. Дегенмен Қонаевтың мұрасы он жылға жуық «ұмытылып», кейбіреулер үшін тыйымға айналғанына қарамастан, тарихта мәңгілікке сақталды. Сол баяғы Қонайдың жетім ұлы Жұмабай секілді ол да әке атын ұмыттырмай, ұрпағына аманат етті. Енді оның есімі қазақ халқының тағдырымен бірге мәңгі жасайды.