Мөлдір: «Өзімді аяған сәт – менің оянған күнім»

26 жасында неке құрған Мөлдір болашақ күйеуіне ес-түзсіз ғашық болған, бірақ келешекте өмірі қалай өрбитіні туралы аса ойланбаған. 

«Тұрмысқа шыққаннан кейін фрилансер болып жұмыс істеумен қатар, үш мезгіл тағам әзірлейтінмін, пәтердегі жөндеу жұмыстарын түгел өзім істедім. Екінші қызыма аяғым ауыр болғанда түнде ас үйде еденде жатып, «мен бұл өмірге қалай тап болдым?» деп ойлап, өзімді аяп, жыладым. Бұл мен елестеткен өмір емес еді. Сол түні күйеуім достарымен покер ойнауға кеткен. Сонда мен өз-өзіме ашулы болып жүрдім, өзімді-өзім аяйтын халге жеттім. Кейін біз үй алдық, бірақ жөндеу жұмыстарын түгел өзім істедім. Кейін екеуіміз бірге шетелге оқуға баратын болдық, мен өтпей қалдым, ал күйеуімнің жолы болып кетті. Қазақстандағы жұмысымыз, балаларымыз – бәрі менің мойнымда қалды. Ал ол басқа келіншекпен жаңа қарым-қатынас құрып кетті».

Разия: «Әйел де бақытты болуға лайық»

26 жасында тұрмыс құрған Разия жаңа өмірге аяқ басар алдында оқыған әдебиеттерінің көбінде күйеудің бақытты болуы туралы кітаптарды, ақпараттарды оқыған. 

«Мен күйеуіме ғашық болмадым, бірақ ол жақсы жігіт сияқты көрінді. Үлкен, тату отбасы құруды қаладым. Осы арман үшін мен бар күшімді салып, бірталай кітап оқыдым. «Күйеуі бақытты отбасыда барлық адам бақытты» деген сарындағы «кеңестерді» миыма құя беріппін. Жалпы, әйелдің де бақытты болуға хақы бар екені туралы ешқашан естімеппін.

Тойға бір күн қалғанда күйеуім маған: «Егер райыңнан қайтқың келсе, әлі де уақыт бар», – деп ескерткен болатын. Себебі мен оның ата-анасына қатты ұнамаған едім, болашағымыздың ойдағыдай болмайтынын, негізі, со кезде түсіндім. Некеде болған жылдар ұят, қысым, жаныма жара салған ауыр естеліктерден ғана тұратындай. Денсаулығым да сыр бере бастады. Күйеуім өзінің банк картасының көшірмесін енеме берген. Бірде енем күйеуімнің маған да картасының көшірмесін бергенін білгенде, айдаһардай атылып, ашуын баса алмады.

Бала көтермегенім үшін өзімді кінәлі сезіндім. Енем балшыларға сүйрейтін. Со кісінің айтуымен жатыр түтіктерін бірнеше рет үрлегеннен денсаулығым зиян шекті. Күндердің бір күні күйеуімді тексерілуге көндірдік. Сөйтіп, менің емес, оның бедеу екені анықталды. Осылайша, күйеуімнің мәселенің кілті өзінде екеніне сене алмаған бес жылда мен өз-өзімді жегідей жеген екенмін.

Жұрт маған: «Күйеуің ішпейді, шекпейді, ұрмайды. Саған не жетпейді?» – дейтін. Адамды бақытты қылатын бұлар емес». 

Ажырасу

Әңгімелескен алты әйелдің бәрі ұзақ некеде болған, енді ғана өз өмірінің тізгінін қайта қолға алып жатыр. Бірі ажырасқаннан кейін жеңілдеп қалса, енді бірі ауыр қайғы мен қорқынышты басынан өткерді. Қазақстанда «мықты да дана әйел бәріне төзуі керек» деген миф әлі күнге дейін бар. Алайда төзім мен үнсіздік егіз ұғым емес. Ал ажырасу үмітсіздіктің белгісі емес, қайта өз-өзіңе сенім ұялатар шешуші кезең болуы мүмкін.

Әсел: «Бірталай уақыт қайғырдым. Мен тек бір адаммен емес, белгілі бір өмір салтымен қоштастым. Армандарыммен, болашаққа қатысты жоспарларыммен қош айтыстым. Қоғамдағы көзқарас та әсер етті. Өйткені ажырасқаныңды естіген адамдар біртүрлі аянышпен қарап не кінә таққандай болады. Сол көзқарас менің жүрегіме «жалғыз өзің ештеңе де істей алмайсың» деген қорқынышты ұялатты».

Сәуле: «Басында қатты қорықтым. Бірақ уақыт өте келе өзімді қайта тірілгендей сезіндім. Қара түнектен шығып, түрлі-түсті бояуға толы әлемге қайта енгендей күй кештім. Басымдағы тұман сейіліп, не болып жатқанын аз да болса ұғына бастадым. Дегенмен күйеуімнің «балалар толыққанды отбасында өсуі керек» деген сөзі ішімде қалып қойды. Сол үшін әлі де өзімді кінәлі сезінемін».

Ажырасудың себептері

Разия: «Адамдар махаббатпен емес, «жасым келді», «бәрі үйленіп жатыр» деген оймен отбасымен құрады. Ер адамдардың аналары ұлдарын келіндерінен қызғанып, екі жастың ортасына түсе бастайды. Маған не кию керек екенін кейде қайын енем мен атам шешетін. Бұл – ене мен ұл арасындағы шекарасыз қатынас. Кейде еркектің анасы келінімен бәсекелесіп кеткендей көрінеді».

Сәуле: «Бұл – қоғамдағы әйелге деген көзқарастан туындайтын мәселе. Себебі әйел тұлға емес, белгілі бір қызметтерді атқаратын нысан ретінде қарастырылады: жұбай, ана, келін. Менің бұрынғы қайын жұртым «әйел адам журналист болмауы керек, әйелдің жұмысы – тек ана болу» деп есептейтін. Осындай көзқарас әйелдің тағдырына балта шабады. Егер ене мен қайын жұртпен бірге тұрып, келіндік қызмет атқарсаңыз, отбасылық түрмеге тап болдым есептей беріңіз».

Меруерт: «Көп адам некелесу мен одан кейінгі өмірді сараламайтын секілді. Қыздардың көбі «дайынға келемін» деп ойлайды, ал жігіттердің басым бөлігі жауапкершіліктен қашады. Ата-аналар араласатын жағдайлар да көп. Әсіресе абьюз кең таралған, күйеулер әйелдерін ұрып-соғып, қорлайтын жағдай да аз емес. Бұл 90-шы жылдардағы тәрбиенің салдары деп ойлаймын».

Мөлдір: «Меніңше, біршама жұп ұрыспайды, бірақ бақытсыз. Кейінгі жылдары психологке барып, шын бақытты болғысы келетіндер көбейді. Бірақ ол да көмектеспеген соң, ажырасады. Қиындық көрмегендер ымыраға келуді білмейді. Көбіне-көп үйлену туралы шешім ішкі сенімге сүйене отырып емес, сыртқы қысымның әсерінен қабылданады. Мысалы, ата-аналар жас жұбайлармен бірге тұру керек деп шешсе, жас қыз мүлде бейтаныс адамдарды «әке», «ана» деп атауы керек».

Қайта тұрмыс құру туралы ой бар ма?

Көпшілігіміз «ажырасқан әйел» бейнесін елестеткенде, сүреңсіз, үнемі көз жасы тыйылмайтын, махаббатқа мүлде сенуден қалған адам көз алдымызға келеді. Бірақ шындық сәл басқаша. Қазіргі ажырасқан әйел – өзін танитын, шекарасын білетін, шынайы махаббатын кезіктіруден үмітін үзбеген және «жай ақ көйлек кию үшін» күйеуге шықпайтын әйел.

Сәуле: «Қазір дәстүрлі қарым-қатынастарға сенбеймін. Мүмкін, кейінірек, бәрін еңсеріп, сауығып алған соң, жаңа бір сезімге шомуға өзіме рұқсат бере алатын шығармын. Қазір, бастысы, мен қайтадан өз өмірімнің қожайынына айналдым. Енді өз-өзімді жоғалтпаймын».

Меруерт: «Бұрынғы некедегі өміріме қарап, шүкір деймін. Ол кезеңде мен көп нәрсе үйрендім. Қазір ақылға салып, ойланып қарасам, мен ол адамға мүлде тұрмысқа шықпас едім. Тәжірибем болмағандықтан, дұрыс таңдау жасамаған екенмін. Тағы да тұрмысқа шығу туралы ойым екіұдай».

Салтанат: «Тағы да тұрмысқа шығу мүмкіндігін жоққа шығармаймын. Егер лайықты адам жолығып, жағдай сәйкес келсе. Бірақ арнайы күйеу іздеп, өмірлік мақсатыма айналмасы анық». 

Әсел: «Ажырасу маған өзімді, қажеттіліктерімді, шекараларымды жақсырақ тануға көмектесті. Егер өмірлік құндылықтарымыз сәйкес келетін адамды жолықтырсам, тағы да тұрмысқа шығуым ықтимал. Бірақ мақсат етіп, арнайы іздеп жүрген жоқпын».

Мөлдір: «Мен, бәлкім, тек жүкті болып қалсам ғана қайта тұрмыс құрармын. Бірақ ол да екіталай: жасым мен денсаулығыма байланысты». 

Разия: «Қазір мен үшін ең бастысы – ішкі күйім. Өзіме деген қарым-қатынасым. Қазір мен өте бақыттымын. Керемет жігітпен қарым-қатынастамын. Енді эмоциямды жасырмаймын. Бірақ екеуіміз неке құруға асықпаймыз». 

Көп әйел жылдар бойы үй шаруасында жүріп, көзге көрінбес кісендерден босап шыға алмай қалады. Экономикалық тәуелділік – сол кісендердің ең мықтысы. Табысы жоқ, таңдауы жоқ, үні жоқ әйел ақырында «балалар үшін шыдау керек» деген ұстаныммен өз өмірін құрбан етеді. Ал үй де, ақша да, тіпті киген көйлегі мен шай ішіп отырған кесесіне дейін күйеуінің атында. Бұл не? Қазақстандық отбасы ма әлде іші-сырты әрленген түрме ме?

Әйелдер күйеусіз тойға барудан ұялады, «жұрт не дейді?» деп өмір сүреді. Жасқаншақ көзқарастар мен орынды-орынсыз ұят деген шектеулер әйелді тұлға ретінде емес, «еркекке қарай бейімделетін» қосалқы бөлшекке айналдырып жібереді.

Кезінде Ұлы Отан Соғысынан кейін «мужчина — это валюта» деген сөз тіркесі жайдан-жай айтылмаған. Бұл – тарихтың, соғыстардың, демографиялық апаттардың және одан кейінгі жылдарда қалыптасқан әлеуметтік психологияның жемісі. Ер адамдар соғыстан кейін саны азайып, «ресурс» ретінде қабылданды. Әйелдер сол кезде отбасын асырады, тіршілікті жалғады, бірақ күйеу болар еркек тапшы еді. Сондықтан ауру, мүгедек, жұмыссыз болса да, еркектің аты еркек болды. Амал жоқ, әйелдер оларды қаз қалпында қабылдауға тура келді. Осы үрдіс ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді, «жақсы болмаса да, әйтеуір бар болсыншы» деген ұстанымды әйелдердің бойына сіңірді. Бірақ күйеусіз өмір сүруді қашанға дейін ұят санап жүре бермекпіз?

Кейде шыдамдылық пен үнсіздік синоним емес екенін ұғынған жөн. Шыдамның да шегі болуға тиіс. Өйткені әйел тек «күйеу болса болды» деп жаратылған жан емес. Ол да – тұлға. Оның да – даусы, таңдауы, шекарасы бар. Ажырасуға бел буу – әлсіздік емес, өзіңе деген сенімнің бір көрінісі. Сол шешім арқылы әйел өзін қайта табуы мүмкін.