Қазақ оюларындағы киелі таңбалар мен олардың қате қолданылуы туралы суретші Лейла Махатпен сұхбаттастық.
Қошқармүйіз, көкорай, ботакөз... Әр иірімінде тұтас әлем жасырынған қазақ оюларының атауларын оқып отырып, сан ғасырлық даналық пен киені сіз де сезетін шығарсыз. Қазақ өрнектерін зерттеу және жинаумен 40 жылдан астам уақыт айналысқан өнертанушы Ғани Иляев: «Ою-өрнек бәрін жеткізеді. Қуаныш пен мұңды, махаббат пен бақытты айқын бейнелей алады. Онда қазақтың айналасындағы дүниенің бәрі көрініс табады», – деген. Ою-өрнектердің құрылымынан, түсінен, сипатынан да осыны байқауға болады. Бүгінде бұл өрнектер киімнен бастап сәулет өнеріне дейін кеңінен қолданылады. Алайда олардың шынайы мағынасы мен дәстүрлік мәні жайлы ойланып жататындар аз. Осы тақырыпта біз Қазақ ұлттық өнер университетінің профессоры, суретші әрі куратор Лейла Махатпен әңгімелестік.
«Қазақтың ою-өрнегі – жай ғана сәндік элемент емес, символ тілі, – деп түсіндіреді Лейла, – әрбір ою белгілі бір рудың, адамның әлеуметтік мәртебесінің, дүниетанымының және түрлі құбылыстарға қарсы қорғанысының көрсеткіші болған. Ою арқылы адамның қай өңірден немесе қай рудан шыққанын білуге болатын, ал өрнектің күрделілігі мәртебе мен жастың үлкендігін білдіретін. Кейбір өрнектер тылсым күштерден қорғайтын тұмар қызметін атқарды. Мысалы, өңірлермен байланысына тоқталар болсақ, Батыс Қазақстанда қатаң геометриялық пішіндер басым келсе, оңтүстікте гүлді мотивтер кең тараған, ал Орталық Қазақстанда табиғат пен жан-жануарларға қатысты өрнектер жиі қолданылған».
Әрбір ою терең мағынаға ие: космогониялық өрнектер күн, ай, жұлдыздар арқылы ғаламның құрылымын сипаттаса, рулық белгілер атадан балаға мұра болып, ұрпақтар сабақтастығын білдіретін. Ал тұмарлық белгілер көз тию мен жаман рухтардан қорғайтын.
«Ең қуатты символдардың бірі – «қошқармүйіз», ол күш-қуатты, қорғанысты және молшылықты бейнелейді. Ғалым, археолог және шығыстанушы Әлкей Марғұлан «Қазақ халқының қолданбалы өнері» атты кітабында Ескендір Зұлқарнайын жайлы айта келіп, оның «қос мүйізді» атануы жайдан-жай емес екенін жазады. Ежелгі Орта Азия мен Қазақстан аңыздарында қошқар билік пен қуаттың символы саналған. Осы себепті көне дәуірдің жауынгерлері қос қошқармүйіз бейнеленген бас киім киген. «Түйетабан» төзімділікті білдірсе, «ботакөз» көз тиюден сақтайтын белгі болған», – дейді Лейла Махат.
1 / 2
1 / 2
