Өнертанушы Александра Кудряшова қарағандылық суретшілердің қуғын-сүргінге қарамастан өнерді қалай сақтап қалғандары туралы сөз қозғады
Өнер қашан да жәй бейнелеуден ауқымдырақ: бастан өткен мен кешіп жатқанның естелігі. Жадыны жүйелі түрде өшіруге ұмтылған кезеңдерде өнер ерекше функцияға ие болды – ұмытылып бара жатқанды сақтап қалудың құралына айналды.
Өнер Қарағандының лагерьлері мен арнайы қоныстардағы шынайы сәттерді сол күйінде бейнелеп, бастан кешкендерін уақыттың көрнекі шежіресіне айналдырды. Кейде шығармашылық лагерь әкімшілігі көздеген мақсаттарға қызмет етті. Суретшілер басқарма кабинеттері мен күнделікті қолданатын кеңістіктерді безендіру жұмыстарына жұмылдырды. Кейде қойылымдар, концерттер немесе декорациялар әзірлеу секілді легерьлік өмірдің бөлігі де болды. Тіпті осындай жағдайларда да шығармашылықтың қайталанбас қабілетін сақтап, бұйрық шеңберінен шығып ерекше дүние бейнелеуге ұмтылды. Осы тұрғыдан алғанда, қуғын-сүргінге ұшырағандардың өнері ұмыт қалуларына төтеп беру ғана емес, сонымен бірге өткенді түсінудің бір амалы. Қоғамнан оқшауда өмір сүрген суретшілер осылай өздері жоғалтқан шындықтың мәнін қайтарды. Ауыздықтауға болмайтын нәрсені жеткізу – ерлік емес, адамдық қажеттілік.
Неміс модернисті Генрих Фогелер депортацияланған неміс халқының өкілі ретінде арнайы қоныста болып қайтты. Оның кейінгі шығармашылығы санасындағы өзгерістерді сипаттайды: модерннің нәзік және жарқын живописінен кейін — қатаң, ұстамды түстер сыртқы әлемді емес, оның бұзылған шекараларын бейнелейді. Фогелер үнемі табиғат тақырыптарына жүгініп отырды, ол үшін табиғат — басқасының бәрі құрдымға кеткен жағдайда тұрақтылықтың символы болып қала берді.
