Күлгін түсте туғандар

Византия – Шығыс Рим империясы – күлгін (пурпур) түске деген ынтызарлықты «бірінші Римнен» мұра етіп алған. Бір кездері «Порфир» (пурпур) сөзі «патшаға тән» деген тіркестің синониміне айналды. Византиялық ханшайымдар императорлық сарайдың Порфир залында босануды дәстүрге ретінде көретін. Византиялық ханшайым, алғашқы әйел тарихшы Анна Комнина император “...аяғы ауыр ханшайымды босану ауыртпалығымен азап құшып жатқанда дәл сол күлгін сарайдан табатын” деп жазады. Бұл ғимарат «Порфира» (Πορφύρα) деп аталып, "porphyrogenitus" сөзінің, яғни «патша сарайында туған» деген тіркестің қалыптасуына арқау болған.

Византия моллюскілерден бағалы бояуды жасау технологиясын меңгеріп, XV ғасырдың ортасына дейін Еуропаның патша отбасылары мен дін қызметкерлері үшін күлгін түстің негізгі өндірушісі және экспорттаушысы болып тарихта қалды.

Күлгін бояу - соғыс құрбаны

1453 жылы Константинопольді түріктер басып алғаннан кейін күлгін бояуды өндіру құпиясы біржолата жоғалған еді. Осман империясы соғыс кезінде тирлік күлгін бояуды өндіретін соңғы шеберханаларды жойып, қалған пигмент пен боялған маталарды қымбат бағаға сатып жіберген. Сол кездегі қымбатшылықты Павел II папаның қалтасы көтермей, 1464 жылы рухани киімдердің кейбір бөлшектері үшін күлгін түстің орнына арзан емен ағашынан алынған кошенильді қолдануға қатысты жарлық шығады.

Алайда осындай қиындықтарға тап болса да, күлгін түс әлемдік сәннен кете қоймады. Тек сәл солғын тартып, өзгеріске ұшырады. Шеберлер маталарды күлгінге бояу үшін әртүрлі амал ойлап, қызыл және көк бояуларды араластырып, жоқтан бар жасауға мәжбүр болды.

Америка тарихы ұлттық музейі

Күлгін түсті қайта ашу

Күлгін түсті қайта шығарудың алғашқы талпыныстары сәтсіз болды. Мысалы, 1856 жылы 18 жасар студент Уильям Генри Перкиннің малярияға қарсы дәрі – хининді синтездеуге бағытталған әрекеті нәтижесін аяқталып жатты. Жолы болмаған жас химик экспериментінің нәтижесін жуып жіберейін деп тұрғанда, колба түбіндегі күлгін шөгіндіні байқап қалады. Осылайша, адамзатқа күлгін түс қайта оралып, анилинді бояғыштардың алғашқысы – мовеин пайда болады.

Жас болса да, Перкин іскер азамат еді. Ол дереу мовеинді патенттеп, бір жылдан кейін күлгін маталарды өндірістік деңгейде шығара бастады. Алдымен өз әкесін капитал салуға көндіріп, ағаларын фабрика құруға серіктес болуға шақырды.

Жаңа бояғыштардың табысы таңғаларлық болған еді. Бұл жаңалықты сән әлемі дереу іліп әкетіп, патшалық реңкті қайта қолдана бастады. Ал 1906 жылы, мовеинді ойлап табуына 50 жыл толғанда, Уильям Генри Перкин британиялық патша әулетінен рыцарь атағын алды.

Юлия Боровинская мақаласы негізінде.