Пост-хоррор тренді

Пост-хоррор – режиссерлер мен продюсерлер үшін ыңғайлы жанр. Қазір бұл жаңа идеялар мен әдістерді сынақтан өткізетін алаңға айналды. Бұрын хоррор түсірмеген режиссерлер де осы бағытқа бет бұрып жатыр. Себебі көрермен стандартты қорқынышты фильмдерден жалықты, олар шынайы үрей тудыратын жаңа дүниелерді күтеді.

Бәлкім, Тарковский, Кубрик немесе Бергман қазіргі заман режиссерлері болғанда, пост-хоррор жанрында өз қолтаңбасын қалдырар ма еді деген ой да келеді. Себебі қорқыныш – кинодағы ең әсерлі құрал. Бұл – режиссер үшін ең тиімді эмоционалдық аспап.

Қазір біз бұл жанрдың бастауында тұрмыз. Алдағы уақытта тенденциялар өзгеріп, хоррордан бөлек жаңа бағыттар қалыптасуы мүмкін. Мұны Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кино әлемінің эволюциясымен салыстыруға болады. Сол кезеңде неміс экспрессионизмі өркендеп, «Носферату, үрей симфониясы», «Голем», «Доктор Калигаридің кабинеті» сынды фильмдер пайда болды. Бұл туындылар соғыстан кейінгі буынның үрейі мен жарақаттарын бейнелеп, монстрлар поэтикасымен жеткізді. Олар әлі күнге дейін өзектілігін жоғалтпай, заманауи режиссерлерге шабыт беріп жатыр. Пост-хоррордың дамуынан тек бір жаңа есім пайда болмайды, бұл жас режиссерлердің тұтас бір толқынын қалыптастырады.

Оз Перкинс

«Собиратель душ» (ағылш. «Longlegs», 2024) сценарий тұрғысынан тым клишеленген болып көрінді. Бір жағынан бұл мені қынжылтатын дүние екенін де айта кету керек. Алайда режиссер ретінде мен Оз Перкинстің стилистикасын мұқият бақылай отырып, эстетикадан ада бірде-бір кадрды байқамадым. Ол – аса шығармашыл өнер адамы, бір күні ерекше туынды жасайтынына сенімдімін. Мұндай режиссерлер оқиғаның мәнін тереңінен сезініп, одан поэзия таба алады. Мысалы, Ридли Скотт та өз дәуірінің үздік кезеңдерінде клишеленген сценарийлермен жұмыс істеген, бірақ соның өзінде шедеврлер тудыра алды.

Комедияның маңызы

Комедия ешқашан жоғалып кетпейді. Қоғам қаншалықты тоталитарлы болса, адамдарға эскапизм соншалықты қажет болады, яғни оларды күнделікті мәселелерден алшақтататын кино керек. Өмір сүру деңгейі төмен елдерде көрермендер көбіне жеңіл фильмдерді таңдайды, ал әлеуметтік жағдайы жоғары мемлекеттерде терең мағыналы киноларға сұраныс артады. Мысалы, Скандинавияда неонуар жанры танымал, ал тұрмысы төмен елдерде комедияның үлесі  басым.

Қазақстандық киноға деген скептицизм

Кейбіреулер қазақстандық кино тек комедиядан тұрады деп ойлайды. Бірақ бұл – қате пікір. Қазақстандық кинематографта түрлі бағыттар қамтылған. Мысалы, «артхаус». Бұл жанрда мен ғана жұмыс істемеймін. Шетелде кеңінен танылған көптеген режиссерлер бар: Сатыбалды Нарымбетов, Дамир Манабай, Дарежан Өмірбаев, Серік Әбдірешов, Нариман Төребаев, Эмир Байғазин. Сондықтан қазақстандық киноны тек бір жанрмен байланыстыру дұрыс емес. Сондай-ақ мен коммерциялық киноның рөлін жоққа шығармаймын. Бұл – индустрияны қаржыландыратын және бұқаралық көрерменнің назарын аударатын сала. Комедиялар мен мелодрамалардың коммерциялық жетістігі авторлық жобаларға инвестиция құюға мүмкіндік береді.

Сценарийге енгізілетін түзетулер мен скрипт-докторлар жұмысы

Кәсіби сценаристердің 90%-ы өзгенің сценарийін қайта жазумен айналысады. Бұл – нарықтың қалыпты үрдісі, кейде тіпті пайдалы боп жатады. Өз тәжірибемнен айтарым, автордың жұмысына мейлінше араласпаған дұрыс. Мысалы, өз басым түзетулерден кейін жақсара түскен сценарийді ешқашан көрген емеспін. Сценаристер көбіне продюсерлер мен тапсырыс берушілердің талаптарын орындауға тырысады. Бірақ олар неғұрлым көп түзету енгізсе, сценарий соғұрлым солғын тарта береді. Бағдарын жоғалтқан кеме сияқты қайда бет алғанын білмей, бейнебір адасқан күйге түседі. Сценарий жазу – өте-мөте жеке шығармашылық процесс. Бұл бағытта бір ғана «капитан» болуы керек.

Киноға деген талғам туабітті қасиет пе әлде жүре келе қалыптаса ма?

Жақсы фильм көрмеген адам бірден Дерек Джармен киносының мәнін түсіне қоймайды. Ол ұшін уақыт пен тәжірибе қажет. Талғам деген – бірте-бірте дамитын қасиет. Оны қалыптастыру үшін көп фильм көру, оларды салыстырып, дүниетанымды кеңейту қажет дер едім.

Шамамен 16 жасымда Ларс фон Триердің «Танцующая в темноте» (ағылш. Dancer in the Dark, 2000) фильмін бірінші рет көрдім. Оған кездейсоқ тап болдым. Экранда болып жатқан диссонанстан қолым дірілдеп кетті. Өзімді өте жайсыз сезіндім, тіпті теледидарды өшіріп, «Бұл не сұмдық?!» деп ойладым. Бірақ неліктен бұлай әсер еткенін түсіне алмадым. Кейін Спилбергтің «Спасти рядового Райана» (ағылш. Saving Private Ryan, 1998) фильмін қосып, тыныштық таптым. Алайда «Танцующая в темноте» менің ойымнан он жыл бойы шықпай қойды. Кейін Триердің ертеректегі фильмдерін көріп, оған әсер еткен туындылармен таныса бастадым, мюзикл жанрының негіздерін зерттедім. Ақыры, талғамым қалыптасқан кезде сол фильмнің мәнін толық ұқтым. Бұл маған қатты әсер етті. Киноны түсіну уақыт пен еңбекті талап ететін процесс екеніне көзім жетті. 

Трендке ілесу керек пе әлде өз бағытыңды қалыптастыру керек пе?

Әрине, өз бағытыңды қалыптастыру қажет. Әйтпесе шығармашылықпен айналысудың еш мәні жоқ. Кез келген автор өз еңбегінің жаңа бағытқа жол ашқанын қалайды. Тіпті бұрыннан бар жанрда жұмыс істесе де. Меніңше, ештеңеге әсер етпейтін дүние жасаудың еш қажеті жоқ.

Шығармашылық еркіндік

Шығармашылық – еркіндік. Бұл – тавтология. Егер қол-аяғыңды байлап, белгілі бір шеңберде жұмыс істеуге және қалыптасқан моральді ұстануға мәжбүрлесе, ол шығармашылық емес, қолөнерге айналады. Тіпті қаласам да, шығармашылық еркіндіксіз жаза алмаймын. Өйткені не емін-еркін істейсің, не мүлде істемейсің. 

Қорқыныш

Мені қатты үрейлендіретіні – адам психикасының түсініксіздігі. «Неліктен адам белгілі бір әрекетті істейді де, оны анық түсіндіре алмайды?» деген сауал қорқынышқа әкеп тірейтіндей. Тіпті жүзін анық көрсеткен қылмыскер де соншалықты үрейлі болмас. Себебі бет-бейнесі жоқ дүниеге тап болғанда, қорқыныш та қатар жүретіндей. Сондықтан слэшер жанрындағы маньяктар көбіне тұлғасыз сипатталады. Олардың не себепті қылмысқа бара беретіні де белгісіз және бұл құбылыс адамды одан сайын үрейлендіреді.

Әскери қызмет

Мен әскери тәртіпке ешқашан қызыққан емеспін. Ережелер, қатаң тәртіп, бұйрықтарға бағыну менің табиғатыма жат. Мүлдем әскери адам емеспін. Адамның бұйрықты ойланбастан орындап, оны өз кәсібіне айналдыруын түсіне алмаймын. Мені бұл шошытады.

Интрузивті ойлар

Кинода өзімнің ашу-ызамды шығармаймын не басқа сезімдерді іc-әрекетіммен ашық көрсете бермеймін. Фильм түсіруге үлкен дайындықпен, салқынқандылықпен қараймын. Кейіпкерлерімді жасап жатып, өзімді ұмытып кетемін. Киноның қызығы да осында. Ол тек ішкі жан дүниенің көрінісі бола алмайды. Интрузивті ойлармен өмірде өзім күресемін, ештеңені іште сақтамаймын. Егер бірнәрсе қатты мазаласа, оны тезірек шешуге тырысамын.

Ерлердің жалғыздығы

Бұл тұрғыда мен консервативті бағыттамын. Ер адам сенімді тірек болуы керек. Жыламсырап, шағымдану оған жараспайды. Егер мәселе бар болса, оны шешу керек. Егер шешімі жоқ болса, ол туралы ойланудың да қажеті жоқ. Әрине, жақындарыңмен сезіміңді бөлісу маңызды. Барлығын іште сақтау дұрыс емес.

Фильмдерімнің кейіпкерлері іу бастан тағдыр тәлкегіне түскенін айтады. Олар мен үшін бейнебір өлімге қарай бет алған самурайлар сияқты. Күреседі, өзгертуге тырысады, кейде пешенесіне жазылғанды көруден басқа амал жоғын түсінеді. Осы мағынада олар жалғыз. Мен романтикпін, қаһармандық романтизм мен адамның табиғатқа қарсы тұруы сияқты құбылыстар жаныма жақын.

Автордың фигурасы

Кітап оқығанда немесе фильм көргенде, автор не айтқысы келгенін білгім келеді. Мысалы, «Схватка» (ағылш. «Heat»,1995) немесе «Соучастник» (ағылш. «Collateral», 2004) фильмдерін режиссерін білмей-ақ тамашалауға болады. Бірақ егер Майкл Маннның барлық фильмдерін көріп, негізгі идеяларын зерттесең, оның адамға ницшеандық көзқараспен қарайтынын, күнделікті өмірден жоғары болуға ұмтылатынын түсінесің. Авторды зерттеу арқылы оның әдістерін, ерекше тәсілдерін, стилін тереңірек ұғынуға болады. Егер кино немесе әдебиетке қызықсаң, олардың авторларына деген қызығушылық та міндетті түрде оянады.

Фильмді соңына дейін көрмеу

Бұл – менде бар мәселе. Барлық сюжет құрылымдық жағынан бір-біріне ұқсас. Сондықтан да киноны стиль үшін көремін. Мысалы, «Алтыншы сезім» (ағылш. «The Sixth Sense», 1999) – шытырман оқиғалы тамаша фильм. Бірақ оның құндылығы тек финалында емес, Шьямаланның атмосфера, режиссура мен эстетика құру шеберлігінде. Мені күтпеген финалмен таңғалдыра алмайсың. «Собиратель душ» фильмін көре бастағанда, фильтрлер, кадрлардың қиылуы, целлофан перделердегі шағылысулар сияқты режиссерлік шешімдерге бірден назар аудардым. Үйренетін нәрсе жетіп артылады. Кейде өзімді қарбыз тілімдерінің тек тәтті жерін жеп, қалғанын тастап кететін қомағай балаға ұқсатамын. Қазылар алқасының құрамында болған кезде фильмді соңына дейін тамашалауға міндетті болған соң, амал жоқ көремін.

Аллюзиялар мен жасырын сілтемелер

Аллюзиялар мен «пасхалкалар» – авторлар әлемінің бір бөлігі. Олар ой-өрісті кеңейтіп, қосымша мағыналар мен интертекстуалдық қосады. Осы арқылы оқырмандар, көрермендер және авторлар бір-бірімен байланыс орнатады.

«Қаратас» идеясы

Шынымды айтсам, менде нақты идея болған жоқ. Бұл туралы тіпті көп ойланбадым. Жай ғана оқиғалар дамитын ортақ кеңістік жасағым келді, топоним ойлап таптым. Осылайша фильмдегі оқиғаларды өрбіту оңайырақ бола кетті.

Анимация

Мен кескіндеме мен анимацияны жақсы көремін, бірақ соңғы уақытта Disney мультфильмдерін көру қиынға соғып жатыр. Бірде-бірін соңына дейін көрген емеспін. Маған ерекше әсер еткен соңғы мультфильм – «Шрек». Сондай-ақ «Потокты» (латыш. Straume, ағылш. Flow, 2024) атап өте аламын. Ал сүйікті туындыларым – «Рик пен Морти» және «Южный Парк» (South Park).

Романның фильмге бейімделуі

Ричард Мэтисон, Стивен Кинг, Иван Бунин, Марал Ысқақбай новеллаларын ұнатамын. Әдеби шығарманы экранға бейімдеу құрылымдық тұрғыда үлкен жұмысты қажет етеді. Бұл іске тәуекел ету үшін біраз уақыт керек сияқты.

Видео ойындары

Видео ойындарындағы шынайылықты өзгеше қабылдаймын. Онда ең бастысы – процесс, ал сюжет екінші орында. Қанша жерден «ойындар киноға айналды» десе де, бұл – екі бөлек жанр. Тіпті интерактивті киноның өзі – басқа нәрсе. Мен, мысалы, FIFA ойынын ұнатамын. Сюжетке құрылған ойындар мен «бродилкалар» онша қызық емес. Өзім бірдеңе жасауды немесе ойын әзірлеуге қатысуды қалар едім, бірақ бұл үшін үлкен талант пен тәжірибе қажет. Көрерменді экранда ұстап тұру – бір бөлек, ал геймерді ойынға байлау – мүлдем басқа дүние. 

Физикалық тасымалдаушылар

Жастық шағымда кино сүйер достарыммен сирек кездесетін бейнекассеталарды іздейтінбіз. Коллекциямда кез келген уақытта көре алатын раритеттердің бар екенін білгеннің өзі ерекше ләззат сыйлайтын. Интернет пайда болған кезде фильмдерді онлайн көруге болатыны ерекше қуантты. Себебі фильмдердің қайда сақталғанынан гөрі, жалпы, болғаны маңызды.

Өз фильмдерімді қайта көрмеймін, бірақ соңғы жұмыстарымның барлығы дерлік Blu-ray форматында шығады: әдемі мұқабамен, бонустарымен. Оларды өзімде сақтаймын. Физикалық көшірменің барының өзі жағымды. 

Ремейктер

Жақсы римейктер өте аз. Солардың бірі – Скорсезенің «Отступники» (ағылш. «The Departed», 2006) фильмі. Ал Эггерстің «Носфератуы» (ағылш. «Nosferatu», 2024) сәтсіз деп санаймын. Жаңа граф Орлок тек мұртымен есте қалды. Ал Мурнаудың «Носферату, үрей симфониясы» (нем. «Nosferatu – Eine Symphonie des Grauens», 1922) – мүлде басқа дүние. Компьютерлік графикасыз-ақ құбыжық бейнесі әлдеқайда әсерлі. Бұл – шынайы поэзия. Бастапқы пішіні шар тәрізді, егеуқұйрыққа ұқсайтын кейпі құдды бір үрейдің өзі сияқты.