Сталкинг – интернет пайда болғанға дейін-ақ суретшілердің шығармашылық тәсілі ретінде қолданған ескі құбылыс
Интернет дәуірінде біреудің өмірін аңду, әсіресе әлеуметтік желілерде, қалыпты жағдайға айналып барады. Instagram, Facebook, TikTok сияқты платформалардың өзі бізді біреуді бақылауға және өз өмірімізді көрсетуге итермелейді. Біз үнемі өзіміз туралы ақпаратпен бөлісеміз: сториске сурет саламыз, ойымызды жазамыз, басқаларға жазыламыз. Нәтижесінде біреу бізді бақылайды, біз басқа біреуді бақылаймыз. Бұл – алгоритмдердің өзіне енгізілген ойын ережесі.
Сталкинг (ағыл. stalking – ізіне түсу) – адамның келісімінсіз оны үнемі әрі жалықпай бақылау. Бүгінде оның цифрлық түрі, яғни киберсталкинг жиі кездеседі. Сталкингтің негізінде көбіне мазасыздық, қызғаныш немесе бәрін бақылауда ұстауға деген ұмтылыс жатады. Ал вуайеризм болса, нақты мақсатсыз, тек бақылау процесінен ләззат алу үшін біреудің өміріне жасырын үңілуді білдіреді.
Басқаларды бақылауға деген ұмтылыс – адам табиғатының бір бөлігі болғандықтан, оның мәдениетте көрініс табуы заңды. Өнер, кино және фотография осы аңду тақырыбын жиі пайдаланып, оны қызығушылық, билікке ұмтылу немесе бақылау туралы ой айтудың бір формасына айналдырған.
Кескіндемедегі көзқарас
Сталкинг мысалдары тіпті антикалық әдебиетте де кездеседі. Мысалы, грек мифологиясындағы нимфа Эхоның сұлу Нарцисске деген махаббатын алайық. Эхо өздігінен сөйлей алмай, тек біреудің сөзін қайталайтын болған. Ол Нарциссті алыстан жасырын аңдып, оның ізінен бір елі қалмаған.
Осыған ұқсас сюжет Көне өсиеттегі Сусанна мен ақсақалдар туралы хикаяда да бар. Пәк әйелге құмартқан екі қария оны күн сайын жасырын аңдып, бұл әрекеттері біртіндеп зорлық-зомбылыққа ұласады. Бұл оқиға кескіндемеде, әсіресе Якопо Тинтореттоның «Сусанна мен ақсақалдар» картинасында айқын көрінеді.
Жасырын бақылауға деген қызығушылық Ян Вермеердің шығармашылығында да жалғасын табады. Оның картиналарына қарасаңыз, кейіпкерлердің жеке өміріне кездейсоқ үңіліп тұрғандай сезімде боласыз. Суретші перспектива, жарық және сәулеттік кедергілер арқылы бізді болмауға тиіс жерде тұрғандай күйге түсіреді.
Осыған ұқсас әсер америкалық суретші Эдвард Хоппердің жұмыстарында да кездеседі. Оның кейіпкерлері көбіне терезе алдында, табалдырықта немесе кафеде жалғыз отырады. Нәтижесінде көрермен еріксіз вуайеристке айналып, бөтен біреудің ішкі әлеміне үңіледі.
Фотографиядағы шындық
XIX ғасырда фотографияның пайда болуы «көзқарас» этикасын өзгертті. Камера нақты сәтті ешбір әсірелеусіз, сол күйінде түсіріп, біреудің өміріне рұқсатсыз ену әсерін күшейтеді. Мысалы, Вивиан Майер мен Гарри Винограндтың жұмыстары көшедегі кездейсоқ өмірді – өтіп бара жатқан адамдардың бет-әлпетін, кездейсоқ оқиғаларды, күтпеген жанжалдарды суретке түсірген.
Ал француз суретшісі Софи Калленің жұмыстарында бақылау толыққанды концептуалды актіге айналады. «Suite Vénitienne» жобасында ол алдымен Париж көшелерінде бейтаныс адамдарды жасырын аңдып, суретке түсіреді де, кейінірек олардың бірінің артынан Венецияға барады. Ал «The Shadow» жобасында ол рөлдерді ауыстырады: анасынан өзін бір күн бойы аңдап, суретке түсіру үшін жеке детектив жалдауын сұрайды.
1993 жылдың қысында америкалық фотограф Мерри Альперн бірнеше ай бойы Нью-Йорктың орталығындағы жасырын секс-клубтың терезесінен телеобъектив арқылы бақылайды. Оның камерасы сол жерге келетін «Уолл-стрит қасқырларын» – брокерлер мен қаржыгерлерді түсіріп, «Dirty Windows» атты фотокітап шығарады.
Пост-интернет дәуірінде технологиялар жаппай бақылауға мүмкіндік берді. Бельгиялық суретші Мишка Хеннер «No Man's Land» жобасында Google Street View суреттерін пайдаланып, оңтүстік Еуропаның жол жиегінде тұрған секс-қызметкерлерінің суреттерін жинақтайды. Бұл – цифрлық, салқын, күнделікті өмірге еніп кеткен вуайеризмнің жаңа түрі.
Кинематографтағы бақылау
Кинода бақылау тақырыбы тек сюжет қана емес, философиялық сұрақ ретінде де көтеріледі. Осы тақырыпты алғашқылардың бірі болып зерттеген фильм – Альфред Хичкоктың «Окно во двор» (1954) туындысы. Мұнда аяғы сынған фотограф пәтерде зерігіп, терезеден көршілерін аңди бастайды. Оның бұл қызығушылығы біртіндеп үлкен құмарлыққа айналып, соңында қылмыстың ашылуына әкеледі.
Поляк режиссері Кшиштоф Кесьлёвскийдің «Короткий фильм о любви» (1988) фильмінде сталкинг ауыр құмарлықтың көрінісіне айналса, британдық «Олененок» (2024) шағын сериалында құрбанның өзі аңдушыға айналады. Михаэль Ханекенің «Скрытое» (2005) фильмінде бақылаудың өзі зорлық-зомбылықтың бір түріне айналса, «Жизнь других» (2006) фильмінде саяси құрал ретінде көрсетіледі.
Майкл Ханекенің «Жасырын» (2005) фильмі біреу француздық жұпқа жасырын түрде жіберетін жұмбақ бейне таспалар төңірегінде өрбиді. Көшеде тұрғандай көрінетін камера олардың күнделікті өмірін жазып алады, содан кейін оларды өткенге тереңірек түсіреді. Ханеке көрерменді бақылаудың сыбайласы ретінде ыңғайсыз жағдайға келтіреді, бірақ түсініктеме беруден бас тартады: оларды кім, не үшін және қайдан бақылап отыр. Бұл бет-жүзсіз бақылау, өз алдына зорлық-зомбылық түріне айналатын көзқарас.
Флориан Хенкель фон Доннерсмарктың «Басқалардың өмірі» (2006) кітабында бақылау тақырыбы саяси құралға айналады. Стази агенті ГДР-де драматургтің соңынан еріп, ақыры оған жанашырлық таныта бастайды. Мұнда бақылау репрессиялық жүйенің бір бөлігі болып табылады, бірақ дәл осы бақылаушыда ішкі өзгерістерді тудырады.
Папарацци
Ақылы сталкингтің тағы бір түрі – папарацци. Олардың жұмысы қазіргі медиа мәдениеттің қалыпты бөлігіне айналды. Көрермен «бәрін білуге құқылы» деп санайды, ал жұлдыз тірі адамнан гөрі, медиа-кейіпкерге айналады. Бұл құбылыстың ең танымал символы – Рон Галелла. Оның Жаклин Кеннеди-Онассисті агрессивті түрде аңдуы ақырында сот тыйымымен аяқталды.
Бірақ уақыт өте келе жұлдыздардың өздері бұл ойын ережесін үйренді. Көбі камерамен «кездейсоқ» кездесулер ұйымдастырып, өздері туралы ақпаратты бақылап, әлеуметтік желілерде кездейсоқ сияқты көрінетін суреттер жариялайтын болды. Яғни, сталкинг ынтымақтастыққа айналды.
Мүмкін, өз өміріміз әрдайым сериал сияқты қызықты болмағандықтан шығар. Біз өзімізді біреумен салыстыру, «қалыпты» екенімізді сезіну немесе қызғаныш, қорқыныш сияқты сезімдерді бастан кешіру үшін бақылаймыз. Кезінде аман қалуға көмектескен қабілет, яғни біреудің мінез-құлқын байқау мен оқу, қазір цифрлық әдетке айналды. Біз енді аң ауламаймыз, тек бұрынғы ғашықтарымызды, таныстарымызды және жұлдыздарды аңдимыз. Өнердің сталкингке жиі жүгінуінің себебі де осы шығар. Ол бізге біреудің көзі арқылы өзіміздің ішкі әлемімізге үңілуге мүмкіндік береді.